اسماعیلیه

اسماعيليه يا باطنيه

فرقه اي از شيعه اماميه كه معتقدان آن، محمدبن اسماعيل برادرزاده امام موسي كاظم را آخرين امام مي دانستند. ظهور اين فرقه اصلاً نتيجه اختلاف در امامت اسماعيل بن جعفر صادق با برادرش موسي بن جعفر بوده است. اسماعيليان معتقدند که پس از رحلت امام جعفر صادق(در قرن هشتم ميلادي) امامت به پسر بزگتر وي مي رسيد؛ اما چون پسرش اسماعيل پيش از پدر درگذشته بود، امامت به محمد بن اسماعيل منتقل شد که سابع تام است و دور هفت با او تمام مي شود و پس از او امامت در خاندان وي باقي ماند. آنها در میان اهل سنت به «باطنیان»مشهورند و شيعه هفت امامی نيز نامیده می‌شوند. اسماعیلیه به دو فرقه مستعلوی و نزاری تقسیم می‌شوند. پيشوايان اسماعيلي بعد از محمدبن اسماعيل به دو دسته تقسيم شدند که دسته اي ائمه مستور بودند و مخفيانه در شهر ها مي گشتند؛ در صورتي که دعات ايشان آشکارا مشغول دعوت بودند. بعد از ائمه مستور دور به عبيد الله مهدي رسيد که دعوت خود را آشکار کرد. به اعتقاد اسماعيليان بعد از او اولادش نصاً بعد نص امامند و هر که در مخالفت با آنان بميرد، به مرگ جاهليت مرده است ( ماتَ ميتةً جاهلية). اسماعيليان در دعوت خود مراحلي خاص را رعايت مي کردند و دعات آنان بر حسب درجات معين مي شدند. آخرين مرتبه معتقدان به اين مذهب مرتبه (حجت) بود که از بين دعات، عده اي معدود توانستند حائز آن رتبه گردند. از ميان دعات ايراني ناصر خسرو و حسن صباح اين رتبه را داشتند. دعات اسماعيليه براي هر دوازده امام حجت تعيين مي کردند که در دوازده جزيره (ناحيه) به نشر دعوت مشغول بودند و در دعوت خود به اعداد هفت و دوازده اهميت مي دادند. دعات اسماعيلي رئيسي به نام داعي الدعاة داشتند كه در دستگاه خليفه فاطمي به سر مي برد. به عقيده اسماعيليه از ميان دعاتي که در غيبت امام مشغول فعاليت بوده و به پي افکندن مباني اين مذهب مبادرت کرده است ميمون بن ديصان معروف به قداح است. او و فرزندانش مدتي در خوزستان، عراق و شام به فعاليت اشتغال داشتند و دعاتشان در يمن و بلاد ديگر به نشر دعوت اسماعيلي مشغول بودند. از بين اين دعات حسن بن احمد معروف به ابو عبدالله شيعي در بلاد مغرب قدرت بسيار يافت و دولت اغالبه را در آن سامان از ميان برد و ابومحمد عبيدالله مهدي را که در سلجماسه محبوس بود، آزاد کرد و گفت او همان مهدي منتظَر از آل علي است و امامت از آن وي است. بدين طريق دولت فاطميان در شمال افريقا تشکيل شد (297 هجري). دعوت فاطميان به سرعت در يمن، بحرين، شام، فلسطين، ايران و شمال افريقا انتشار يافت. در قرن هفتم هلاكوخان مغول از طرف برادرش قوبيلاي قاآن پسر تولي مأمور فتح بغداد و قلع و قمع قلاع اسماعيليه شد.

عقاید

به اعتقاد اسماعيليان مطالب ظاهری دین دارای بواطني است که فقط امام و تعلیم‌یافتگان او بر آنها واقفند و بايد از او يا از کساني که از وي تعليم گرفته اند، آموخت. همين امر خود موجب آن بود که اين قوم از قشر دين به حقيقت و لب آن متوجه شوند و چون اين بواطن احکام را از طريق تأويلهاي عقلي و فلسفي پيدا مي کردند، طبعاً با تفکر و استدلال خو مي گرفتند و از آنجا که استفاده از اصول فلسفه يونان را در دعوت خود جايز مي شمردند، به تحصيل علوم فلسفي راغب و حامي حکما و علما بودند.

ادبیات

ادب فارسی در نزد اسماعیلیان اهمیت بسیاری داشت و به خاطر اینکه بیشتر پیروان آنان از مردمان عام بودند بیشتر کتاب‌های خود را به فارسی می‌نوشتند. ازآنها نوشته‌ها و شعرهایی به زبان فارسی بر جای مانده است. بزرگترین شاعر ونویسندهٔ اسماعیلی ناصر‌خسرو است که در قرن پنجم هجری می‌زیست.

جستارهای وابسته

• اسلام
• تشیع
• حسن صباح
• اسماعیلیان